İSMAİL EBUL_İZ EL CEZERİ
Miladi: 1153-1233 / Hicri: 548-630

Cizreli büyük mucit, bilgisayarların ve kumputürün temellerini atan alim, fen ve teknik adamı, robot, saatler, su makinaları, şifreli kilitler, şifreli kasalar, termos, otomatik çocuk oyuncakları gibi 60 makine mucidi ve dünyanın ilk sibernitik bilginidir.

 

Ebul_iz, Cizre Tor (Dağkapı) Mahallesinde 1153 yılında doğdu. Botan aşiretindendir. Adı İsmail olup babasının adı Rezzaz'dır. Lakabı ise, şeref, onur babası anlamında Ebul_iz 'dir. Cizre'li olduğu için kendisine El- Cezeri olarak adlandırılır. Dünyada eşsiz bir mucit olduğundan, kendisine "Zamanın güzeli" anlamında "Bediuzzaman" denilmiştir.  Ayrıca çalışanların ve işçilerin reisi olarak ün salmıştır. Arapça, Kürtçe, Farsça, Osmanlıca ve Latince biliyordu.

 

Kitaplarda tanındığı adı İSMAİL EBUL_İZ BİN RAZZAZ EL-CEZERİ olarak adı geçer. Batı dünyası onu Cazari (Gazari) olarak tanır. Meşhur olduğu en büyük ve değerli eseri, şüphesiz bütün icad ve tekniği topladığı kitabıdır. Kitabının adı: “EL CAMİU BEYN EL İLİM VEL AMEL-EN NAFİ' FİS SANAAT İL HİYEL” adlı Arapça olarak yazmış olduğu eseridir. Kitabın Türkçe anlamı da şöyledir: "İlim ve tekniğin birleşmesiyle, hayal sanatının toplamı" diyebiliriz.

 

Sibernitik, bilindiği üzere; insanlarda ve makinalarda, karşılıklı haberleşme, kontrol, denge kurma ve yöneltme bilimidir. Ebul_iz, Sibernitikteki Denge Durumu ya da Elektronikteki Ayarlama Sistemleri'ne el atmış ve başarı ile uygulamıştır. Çok çeşitli makinalar yapmış ve her bir makinesinde ayrı bir Denge durumunu kurmuştur. Bazı şekillerinde Hidro-mekanik tesirler ele alınmasına rağmen, bir diğer şekilde Hidro-mekanik güçten yararlanarak, şamandıra ve palangalan arasında "Karşılıklı etkide bulunma" gibi ilginç düzenler, otomatik sistemler kurmuştur.  Sonuç olarak Ebul_iz İsmail bin Rezzaz Otomatik Kontrol Biliminin en zirvesinde dünyanın kabul ettiği alim, deha ve erişilmez bir mucittir.

 

Akıllara durgunluk veren ve insanları hayretle bırakan bir serdir. Kitaptaki yazı, şekil ve resimler kendisi tarafından yapılmıştır. Cizre'de Ebul Kasım Mahmıd Sencerşah (1162-1170) döneminde Cizre Ulucami kapısı ile kapı tokmakları olan ejderleri yapmıştır. Sencerşah'ın ölümünden sonra yerine geçen Seyfeddin Gazi b. Kutbeddin Zengi'nin işi gücü savaş olan birisiydi. Ebul_iz'den aşırı vergi almakta idi. Bu yüzden Seyfettin Gazi b. Kutbeddin Mevdud b. Zengi döneminde (sal.1170-1181) 1174 yılında İsmail Ebul_iz El-Cezeri Diyarbakır'a gidip bu sefer Artukluların sarayına geçti.

 

İsmail Ebul_iz (RA) Artuk sultanı Kara Aslanı'n (Saltanatı: H. 540-570 ve Miladi 1144-1174) torunu ve Diyarbakır Hükümdarı Ebul feth Nasıruddin Mahmud (Saltanatı: H. 597-619 ve M. 1200-1222) için bu eseri yazdığını bildirmektedir. Esas eserini 1205 yılında yazmıştır. Bu eserin kopyasını Hasankeyfli (Eskif'li) bir imam 1206 yılında yazmıştır. Hasankeyf Artuklu Sultanı, Diyarbakır Artuklu Sultanına yazılmış olan bu eseri bu imama yazdırmıştır. Bu yüzden Hasankefliler onu kendilerine mal etme insafsızlığına ve yanılgısına girerler. Ebul_iz'in veya Cezeri'nin Hasankeyf’le yakından uzaktan hiçbir ilgisi yoktur. Hasankeyfli olsaydı, ona Eskifi veya Hasankeyfi derlerdi.

 

Aynı zamanda Ebul_iz'in Diyarbakır'la da hiçbir ilgisi yoktur. O dönemde Zengi yönetiminde olan Cizre'den vergiler ve savaşlar için Diyarbakır'a 1174 yılında göç etmiştir. Artuk sultanı Kara Aslan ve torunu ve Ebul feth Nasıruddin Mahmud (Sal: 1200-1222) 25 yıl hizmet yaptıktan sonra, Cizre'ye dönmüş ve Cizre'de ölmüştür. Ebul_iz ve kardeşi Cizre mezarlığına gömülmeyerek, Nuh Peygamber (as) Camii avlusuna gömülerek üzerlerine kubbe yapmışlardır. El-Cezer'nin Diyarbakır'la hiçbir ilgisi yoktur. Diyarbakır'lı olsaydı "El-Amedi" veya "Diyarbekri" denilirdi. Diyarbakır Ulu Camiindeki taş satı da Ebul_iz yapmıştır.

 

İstanbul Topkapı Sarayı III. Ahmed Kütüphanesindeki eserinin kopyası 1206 tarihlidir. III. Ahmet Kütüphanesinde bulunan bu el yazması eserin kayıt numarası 3472’dir. Mevdut El Cezeri'nin yazmalarının en eskisi ola bu nüsha, kayıp özgün eserin bir ikinci el kopyasıdır. Aynı Kütüphanede, 3606 kayıtlı başka bir el y azması ise 1354 tarihlidir. Eser Yavuz Sultan Selim tarafından da Türkçeye çevrilmiştir.  Ayrıca İngilizce, Almanca ve Fransızcaya tercüme edilmiştir.

 

Batı dünyasında tanınıyorken, bizce unutulmuş olan merhum Ebul'iz El-Cezeri'yi okuyuculara 1971 yılında Cizre Kültür Cemiyeti başkanı Abdullah Cizre ve 1972 yılında sayın İbrahim Hakkı Konyalı, daha sonra sayın Dr. Toygar Akman, sayın Prof. Dr. Atilla Bir, sayın Prof. Dr. Kazım Çeçen ve sayın Nezih Özokur tanıtmışlardır. Şüphesiz Diyarbakır'da 1969 yılında çıkan Kara-Amid dergisinin bu tanıtmada büyük bir payı vardır. Kara-Amid dergisin 1972 yılında okuyan sayın Dr. Toygar Akman artık hem okuyucularımıza hem de batı dünyasının yeni nesline, 1974 yılında yapılan "Sibernitiki Hukuka Uygulanması" seminerinde tanıtmıştı. Yine Dr. Toygar Akman beyin önerisi ile Ankara Yüksek Teknik Öğretmen Okulu Müdürlüğü, Ebul_iz El-Cezeri'nin anıtını yapmaya karar vermişti. TÜBİTAK Genel Sekreter vekili olan zat da 1977 yılında verdiği bir kararda Ebul_iz anıtının yapımına başlamak için gayret göstereceğini söylemişti. Bilim ve Ütopya Dergisi Ocak 2002 sayısının 50 sayfasını Ebul_iz El Cezeri'ye ayırdı. Şu anda Ebul_iz’in kitabı Türkçeye çevrildi.

 

Ebul_iz "El Cami' Beyne'l-İlm ve'l AmelEn Nafi' Fi-Sınnatil-Hiyel" adlı eserinde önsözden başka 50 adet şekil, 55 adet çok ilginç buluş ve 15 farklı düzen yer almaktadır. Eser 6 bölümden meydana gelmiştir:

1. Bölüm; Su Saatleri: Bunlar Binkam (Pingan) denilen su saatleridir. Finkan denilen bir de kandilli su saatleri olup, saatımüsteviye ve saatı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında 10 şekille belirtmiştir (Saatı zamaniye: Uzunluğu ne olursa olsun, gece ve gündüzü 12'ye bölmek suretiyle hesaplanan zaman süresi ve bu süreyi gösteren saatler olup, saat süresi devamlı değişmektedir.)

(saatı müsteviye: Bugün anladığımız manada, günü 24é bölmek suretiyle elde edilen zaman süresi ve bu süreyi gösteren saatlere denir.)

2. Bölüm: Şarap meclislerinde kullanılan otomatik kaplar ve oyunlar (Şarap: Arapçada içilecek her şeye denilir. Buradaki anlamı içki değildir). Yani sofralarda kullanılan otomatik kap ve sürahilerle ilgili düzenlerdir.

3. Bölüm: Hacamat (Kan aldırma ve kan toplama) ve ibrikdarlık yapan düzenler.

4. Bölüm: Fiskıyeler, havuzlar ve müzik otomatları hakkında.

5. Bölüm: Kuyu ya da Akarsulardan su çıkaran tulumbalar ve kaldırma düzenleri 5 şekil.

6. Bölüm: Birbirleriyle ilişiksi olmayan düzenler. 5 şekil. Bunlar çeşitli saray hizmeti gören makinalar, şifreli kilitler kasalar ve oymacılık.

 

Ebul_iz el Cezeri, büyük bir fen ve teknikçi olmakla beraber, Mühendis, ressam, sanatkâr, hattat ve dünyanın ilk Sibernitik alimi, "Elektronik Beyin"in "Komputer Teknoloji"nin "Otomasyon sistemi" bilimsel gelişmesinin de öncüsüdür. El Cezeri eserinde gayet mahirane bir tarzda yapılmış ve özellikle şekillerine göre adlandırdığı maymun, fil, cellat, muharrir, davulcu saatlerinden uzun uzadıya ve açıklamalı olarak bahseder. Ebul_iz'in büyük dehasını gören hükümdar, onu imtihan edip, şöyle der "Bana zincirsiz, topsuz, fındıksız (yuvarlaksız) bir makina yap ki ben hem seferde hem hazerde kullanabileyim. Aynı zamanda da şekil itibarıyla göz ve gönül alıcı olsun" dedi. Ebul_iz eserinde (Ben de yaptım; çok beğendi) diyor ve bu enteresan makinayı da bütün açıklığı ile kitabında anlatıyor.

 

İstanbul Topkapı Sarayı'nda bulunan El Cezeri'ye ait kitabında, minyatür ve çizimler üzerindeki işaretler şifrelidir. Kitabın sonunda bu şifreleri açıklayan bir anahtarı bulunmaktadır. Cezeri 21 adet Arap harfini kullanmış ve harfe karşılık iki işaretle temsil edilmiş, ancak (Kef) harfi bir işaretle temsil edilmiştir. Bunu niye böyle yaptığını bilemiyoruz. Gizli simya ilminden esinlenerek yaptığını bilim adamları tahmin etmektedir. Anlatılan her düzenin bir esas çizimi olduğu gibi, bu düzenin temel çizimleri (Ebced) hesabına dayanılarak, 1’den 50'ye kadar numaralanmıştır.

 

Alman profesörlerinden Wideman, Ebul_iz El Cezeri'nin otomatik makinelerinden birkaç tanesini yapmış ve başarı ile işletmiştir: batı dünyasına E. Wideman ile talebesi F. Hauser, Cezeri'yi tanıtmışlardır. Esasında bir kimya profesörü olan Wideman, boş vakitlerinde Arapça ilim eserleri üzerinde incelemeler yapmakta ve çevresine bu konuya ilgi duyan talebeleri toplanırdı. Öğretim üyesi bulunduğu Erlangen Üniversitesinde bazı düzenlerin çalışır modellerini yaptırdığını biliyoruz Ayrıca El Cezeri'nin kitabını da kısımlar halinde tekrar Wideman Almancaya çevirmiş ve teknik yönden yorumlamıştır. Wideman çalışmalarını I. Dünya Savaşı etkisindeki 1908-1921 yıllarında, erişilmesi güç mecmua ve kitaplarda yayınlamış olduğundan, bu bilgiler yeterince değerlendirilememiştir. Böylece savaş içinde bulunan devletlerin bu yüce zattan haberleri bile olmamıştır. Ancak, 50 yıllık bir aradan sonra, 1974 yılında Donald hill, Wideman gibi, Oxford yazmasını temel alarak, eseri İngilizceye tercüme etmiştir. Ayrıca eseri esaslı bir etüt konusu yaparak, eseri yorumlamıştır. Eserin birinci kısmındaki su saatlerinden biri Donald Hill önderliğinde hakiki boyutlarda gerçekleşmiştir. Bu işler duruma getirdiği Ebul_iz'in eserini (Rökonstrüksyon) 1976 Londra İslam Festivali süresince "Science Museum" da çalışır halde sergilenmiştir. Arapça olarak eseri aynen yayınlayan ve kritikler yapanlardan biri de Ahmed el Hasan adında bir Suriyeli ilim adamıdır. Ayrıca bu zat, Ebul_iz'in çeşitli el yazmalarını karşılaştırmış ve İngilizce özet vermiştir.

 

Donald Hill, Ebul_iz'den çevirmiş olduğu kitabın adını "Al-Jazari's book of İngnious Mechanival Devices" bırakmıştır. Türkçe "El Cezeri'nin Mekanik Hareketler Mühendisliği Bilgisi" adını verirler. Ebul_iz için Donald Hill'in yazmış olduğu esere dayanarak Nature Dergisi şöyle söylemektedir "12. Yüzyıl Müslüman Mühendisliğinin Doruğuna Erişmiş Bir Kişi". Bilim ve Ütopya 2002 Ocak sayısı "Robotların ve Otomasyonun Atası Ebul_iz El Cezeri" kapağıyla elli bir sayfa ayırmıştır.

 

El Cezeri'nin yaptığı makine parçalarının bir kısmı kendisinden 200-350 yıl sonra yaşamış Giovanni de Dondi ve Leonardoda Vinci'nin eserlerinde rastlanmaktadır. Ömrünün son yıllarında kendi şehri olan Cizre'ye dönmüş ve Cizre'de vefat etmiştir. Nuh Camii avlusunda bulunan kubbesinde gömülmüştür.

 

Eserinin Türkiye'de 5 kopyası olmak üzere tüm dünyada 16 kopyasının olduğunu biliyoruz. Türkiye'de, Topkapı Saray Müzesinde 4 adet, 1 adedi de Süleymaniye kitaplığındadır. 1 tanesi Bağdat Cahıs Kütüphanesinde, 1 tanesi Dublin Chesterbeatly Kütüphanesinde, 2 adedi de Oxford bodleian Kütüphanesinde, iki adedi Leiden Universite Kütüphanesinde, üç tanesi de Paris Bibliotheque Nationalde ve Amerika Birleşik Devletleri’nin çeşitli müze ve koleksiyonlarında farklı yazmalardan koparılmış, minyatürlü sayfalar bulunmaktadır.

 

Abdullah YAŞIN

Araştırmacı-yazar